mehmet özgür ersan
Özet
Bu makale, Anadolu Kızılbaş topluluklarının Safevî tarikatıyla ilişkisini ve bu çerçevede Şah İbrahim Veli Ocağının “mürşit ocağı” konumunu incelemektedir. Tarihsel kaynaklar, menâkıbnâmeler ve çağdaş araştırmalar ışığında ocakların Safevî dergâhına bağlanışı, Şah İbrahim Veli’nin soy silsilesi ve erkânın kurumsallaşması ele alınacaktır.
Ey Şah-ı İbrahim, veli erenlerin önderi,
Dualarımız senin himmetinle gerçekleşir.
Yolculuğumuzda senin izinde ilerleriz,
Gönlümüzdeki karanlığı senin nuruyla aydınlatırız.
Senin kapında elimizde yürek,
Dualarımızla selam veririz her an.
Abdal Yesari Fakr kulunun özlemiyle,
Yalvarırız sana, bizi kurtar karanlık gecelerden.
Dualarımızın kabul olması için,
Kılavuzumuz ol, bizi doğru yola yönelt.
Her adımda senin himmetini ararız,
Şah-ı İbrahim, veli erenlerin duası kabul eyle.
Giriş
Alevî-Bektaşî inanç sisteminde ocak kurumu, topluluğun dinî ve toplumsal örgütlenmesinin temelidir. Ocaklar genellikle bir Ehl-i Beyt evlâdına nispet edilir ve her ocağın üzerinde bağlı olduğu bir mürşit ocağı vardır. “Bağımsız ocak” anlayışı tarihsel pratikte bulunmamaktadır. Bu hiyerarşinin Serçeşme makamları, Anadolu’da başlıca iki merkezde şekillenmiştir:
1. Hacı Bektaş Veli Dergâhı (Bektaşî yolunun serçeşmesi)
2. Safevî Dergâhı (Kızılbaş topluluklarının mürşidî merkezi)
Bu bağlamda Safevî dergâhına bağlı Kızılbaşlar için mürşit ocağı, Şah İbrahim Veli Ocağı olmuştur.
Safevî Dergâhı ve Kızılbaşlık
XIV. yüzyılda Şeyh Safiyüddin Erdebilî (ö. 1334) tarafından kurulan Erdebil Dergâhı, zamanla siyasî ve askerî bir güç merkezi haline gelmiş, XV. yüzyılda Şah İsmail’in (1487–1524) liderliğiyle Safevî Devleti’ne dönüşmüştür. Anadolu’daki Türkmen aşiretleri, bu tarikata bağlanarak hem inançsal hem de siyasî bir birlik oluşturmuş ve “Kızılbaş” kimliği altında örgütlenmiştir.
Safevî Buyruğu ve İmam Cafer Buyruğu gibi temel erkân kitapları, Anadolu’daki Kızılbaş topluluklarında uygulanmıştır. Bu erkânın tatbikinde Şah İbrahim Veli Ocağı, otorite merkezi olarak kabul edilmiştir.
Şah İbrahim Veli Ocağı
Soy ve Meşruiyet
Şah İbrahim Veli, menkıbevî ve tarihî rivayetlerde genellikle Mûsâ el-Kâzım nesline dayandırılır. Bu soydan gelmesi, ocağın meşruiyetini güçlendirmiştir. Anadolu’daki Kızılbaş aşiretleri, onun evlâdını “mürşit evlâdı” kabul etmiş ve ikrar bağlarını bu silsile üzerinden pekiştirmiştir.
Mürşitlik Rolü
• Kızılbaş ocaklarının çoğu, Şah İbrahim Veli Ocağı’nı mürşit ocağı olarak tanımıştır.
• Ocak hiyerarşisinde “talip ocağı” ve “pir ocağı” olan yapılar, nihayetinde Şah İbrahim Veli’ye bağlanarak yol bütünlüğünü sağlamışlardır.
• Erkânlarda görülen görgü cemi, ikrar, musahiplik ve 12 hizmet düzeni, bu ocağın onayıyla uygulanmıştır.
Safevî Bağlantısı
Erdebil dergâhı ile Anadolu ocakları arasındaki organik bağ, Şah İbrahim Veli üzerinden kurumsallaşmıştır. Böylece Safevî dergâhı, Anadolu’daki Kızılbaş ocaklarını doğrudan denetleyebilmiş; ocağın mürşitliği, yalnızca dinî değil aynı zamanda siyasî bir boyut kazanmıştır.
Ocak Sistemi ve Serçeşme İlişkisi
Ocak sisteminde serçeşme makamı olmadan ocak bağımsız olamaz. Bu bağlamda:
• Hacı Bektaş Dergâhı, Bektaşî ocaklarının serçeşmesidir.
• Şah İbrahim Veli Ocağı, Safevî çizgisindeki Kızılbaş ocaklarının mürşit merkezidir.
Böylece Anadolu’daki tüm ocaklar, ya Hacı Bektaş Veli dergâhına ya da Safevî dergâhına bağlanmıştır. Bu yapı, Alevî-Bektaşî topluluklarının birlik (vahdet) anlayışını korumuştur.
Şah İbrahim Veli Ocağı, Safevî dergâhına bağlı Kızılbaş topluluklarının mürşit ocağı olarak tarih boyunca belirleyici bir rol üstlenmiştir. Bu ocak, hem Ehl-i Beyt soyuna dayanan silsilesi hem de Safevî erkânını Anadolu’ya aktarmasıyla otorite kazanmıştır. Günümüzde Alevî-Bektaşî ocak sistemini anlamak için, Şah İbrahim Veli Ocağı’nın bu tarihsel konumunu bilmek büyük önem taşımaktadır.
Mehmet Özgür Ersan Abdal Yesari
Kaynakça
• Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Faruk Sümer, Safevîler, Şah İsmail ve Anadolu Kızılbaşlığı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Irene Melikoff, Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, İstanbul: Cem Yay., 1993.
• Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1976.
• Abdulbaki Gölpınarlı, Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Der Yay., 1996.
