Giriş
Dilimiz Türkçe, zengin tarihi ve köklü geçmişi ile birçok kelimenin ana yurdudur. Bu kelimelerden biri de “dede” kelimesidir. Dede kelimesi, sadece bir aile büyüğünü değil, aynı zamanda dil tarihimize ve kültürel mirasımıza dair önemli ipuçlarını da barındırır. Bu makalede, dede kelimesinin kökenini, anlamını ve kullanım alanlarını inceleyecek, Güneş-Dil teorisi ile bağlantısını irdeleyeceğiz.
Köken ve Etimoloji
Türkçe’de “dede” kelimesi, Eski Türkçe (yalnızca Oğuzca) “dede” sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcüğün kökeni ise “da-da” çocuk diline dayanır. Çocuk dilinde erkek kişiyi sembolize etmek için kullanılan bu seslerin, “dede” kelimesinin oluşumuna temel teşkil ettiği düşünülmektedir.
Güneş-Dil Teorisi ile Bağlantı
1930’lu yıllarda Mustafa Kemal Atatürk tarafından desteklenen ve geliştirilen Güneş-Dil teorisi, Türkçenin dünya tarihindeki ilk dillerden biri olduğunu ve diğer dillerin Türkçeden türediğini savunur. Dede kelimesinin de bu teoriye göre birçok dilde karşılığı olan ve kökeni Türkçeye dayanan bir kelime olduğu öne sürülmektedir.
Anlam ve Kullanım Alanları
Türkçe’de dede kelimesi, torunu olan erkek, büyükbaba, büyükpeder anlamlarında kullanılır. Ayrıca atalardan her biri, Mevlevi tarikatında çile doldurmuş olan dervişlere verilen unvan ve yaşlı erkeklere seslenme sözü olarak da kullanılır.
Dede kelimesi, cümle içerisinde farklı şekillerde kullanılabilir. Örneğin:
Dedenin kabri yanında bir çukur kazılmış. (TDK sözlük anlamı 1)
Dede Korkut, Oğuzların atası ve destan kahramanıdır. (TDK sözlük anlamı 2)
Mevlana Celaleddin Rumi, Mevlevi tarikatının kurucusu ve en büyük dedesidir. (TDK sözlük anlamı 3)
Dede, bana bir masal anlatır mısın? (TDK sözlük anlamı 4)
Dede kelimesi, ayrıca bazı atasözleri, deyimler ve birleşik kelimelerde de yer alır. Örneğin:
Dede (veya dedesi) koruk yer, torununun dişi kamaşır. (Atasözü)
Dedenin dedesi de dede. (Deyim)
Deden kalma, aydede, koyun dede, Bektaşi dedesi. (Birleşik kelimeler)
Sonuç
Dede kelimesi, sadece bir aile büyüğünü değil, aynı zamanda dil tarihimize ve kültürel mirasımıza dair önemli ipuçlarını da barındırır. Güneş-Dil teorisi ile bağlantısı, kökeni, anlamı ve kullanım alanları, bu kelimenin Türkçedeki önemini ve değerini daha da ortaya koymaktadır. Dede kelimesi, nesiller arasında bir köprü görevi görerek, geçmişi geleceğe bağlayan ve dili yaşatan unsurlardan biridir.
Dede
“Dede” deriz sevgiyle, saygıyla.
Kökeni eskilere dayanan bir kelime,
Torunların sevdiği, ailenin büyüğü,
**Bilgeliği ve sevgisiyle yüce bir varlık.
Çocuk dilinde “da-da”dan türeyen,
Güneş-Dil teorisinde de yer alan.
Türkçenin köklü geçmişine tanıklık eden,
**Bir kelimeden çok daha fazlasını anlatan.
Torununa sevgiyle bakan,
Ona masallar anlatan, onu eğiten.
Hayat tecrübelerini paylaşan,
**Doğru yolu gösteren bir rehber.
Ailenin reisi, ocağın bekçisi,
Sevgi ve saygının sembolü.
Geçmişle geleceği bağlayan köprü,
**Nesiller arasındaki sevgi bağı.
Yesarim Dede bir unvan, bir isim değil,
Sevgi, saygı ve bilgeliğin adı.
Yüce bir varlık, bir ışık kaynağı,
**Kalplerde yaşayan bir sevgi bağı.
Alevilikte Dedelik: Dini ve Sosyal Bir Rol
Giriş
Alevilikte dedelik, sadece bir dini unvan değil, aynı zamanda Alevi inancının ve kültürünün korunmasında ve aktarılmasında önemli bir rol oynayan bir kurumdur. Dedeler, Hz. Ali ve Ehli Beyt soyundan geldiklerine inanılır ve Alevi cemlerini yönetir, ikrar alır, hakemlik yapar, düşkün ilan eder ve Alevi öğretisini aktarır. Bu makalede, Alevilikte dedelik kurumunun tarihsel arka planını, dedelerin rol ve sorumluluklarını, Alevi toplumundaki yeri ve önemini inceleyeceğiz.
Dedelerin Rol ve Sorumlulukları
Alevilikte dede olmak, sadece soydan gelmekle değil, aynı zamanda eğitim, bilgi, tecrübe ve ahlakla da ilgilidir. Dedeler, Alevi inancının temel kaynaklarını, tarihini, ritüellerini, simgelerini, değerlerini ve kurallarını bilmek ve yaşamak zorundadır. Dedeler, Alevi cemaatine rehberlik eder, örnek olur, sorunlara çözüm bulur ve hak, adalet, sevgi, hoşgörü gibi ilkeleri savunur.
Alevi Toplumunda Dedelerin Yeri ve Önemi
Dedeler, Alevi toplumunda hem dini hem de sosyal bir rol oynarlar. Dedeler, Alevi inancının temel kaynakları olan Ehli Beyt soyundan geldiklerine inanılır. Bu nedenle, dedeler Aleviler tarafından saygı ve sevgiyle karşılanır, onlara bağış yapılır ve onların sözüne itaat edilir. Dedeler, Alevi cemlerini yönetir, ikrar alır, hakemlik yapar, düşkün ilan eder ve Alevi öğretisini aktarır. Dedeler, Alevi toplumunun birlik ve beraberliğini sağlar, sorunlara çözüm bulur ve hak, adalet, sevgi, hoşgörü gibi ilkeleri savunur.
Dedelerin Tarihsel Arka Planı
Dedelerin Alevi toplumundaki yeri, tarihsel ve coğrafi olarak değişiklik göstermiştir. Dedeler, Osmanlı döneminde Alevi toplumunun hem dini hem de idari liderleri olarak kabul edilmişlerdir. Dedeler, Alevi köylerinin muhtarları, vergi tahsildarları, askerlik işleriyle ilgilenenler ve hatta bazen hakimler olarak görev yapmışlardır. Dedeler, Alevi toplumunu devlet baskısı ve zulmünden korumak için çeşitli stratejiler geliştirmişlerdir. Dedeler, Alevi toplumunun gizli ve kapalı bir yapıda kalmasını sağlamış, Alevi öğretisini ve ritüellerini sadece inisiyasyon geçirenlere aktarmış, Alevi kimliğini ve kültürünü korumak için çaba göstermişlerdir.
Dedelerin Günümüzdeki Durumu
Dedelerin Alevi toplumundaki yeri, Cumhuriyet döneminde ve özellikle son yıllarda değişim göstermiştir. Dedeler, Alevi toplumunun kentleşme, göç, eğitim, siyaset, medya, sivil toplum gibi faktörlerden etkilenmesiyle birlikte eski otoritelerini ve etkilerini yitirmeye başlamışlardır. Dedeler, Alevi toplumunun içinde ve dışında çeşitli sorunlarla karşılaşmışlardır. Dedeler, Alevi toplumunun içinde, Alevi öğretisi ve ritüelleri konusunda farklı yorumlar ve uygulamalar ortaya çıkmış, Alevi kimliği ve kültürü konusunda farklı talepler ve beklentiler oluşmuş, Alevi toplumunun örgütlenmesi ve temsil edilmesi konusunda farklı görüşler ve çatışmalar yaşanmıştır. Dedeler, Alevi toplumunun dışında, devletin Aleviliği tanımaması ve desteklememesi, Sünni-İslamcı hegemonya ve baskısı, Alevilere yönelik ayrımcılık ve şiddet gibi sorunlarla mücadele etmek zorunda kalmışlardır.
Sonuç
Dedelerin Alevi toplumundaki yeri, günümüzde tartışmalı ve belirsiz bir durumdadır. Dedeler, Alevi toplumunun bir kısmı tarafından hala saygı duyulan ve takip edilen dini ve sosyal liderler olarak görülmektedir. Dedeler, Alevi toplumunun diğer bir kısmı tarafından ise eleştirilen, reddedilen ve önemsenmeyen geleneksel ve gerici figürler olarak algılanmaktadır.
Dede
Dede, bir unvan, bir isim değil,**
Bir ışık, bir yol gösterici.
Alevi inancının sesi,
**Bilgelik ve sevginin eri.
Hz. Ali’nin soyundan,
Ehli Beyt’in nurundan.
Cemleri yönetir, ikrar alır,
**Düşkün ilan eder, yol gösterir.
Sevda ve hoşgörünün sesi,
Hak, adaletin timsali.
Alevi toplumunun direği,
**Birlik ve beraberliğin simgesi.
Dedelik sadece soydan değil,
Eylemden, bilgelikten gelir.
Yol gösteren bir ışık,
**Aşk ve sevginin dilidir.
Günümüzde değişen dünyada,
Dedelerin rolü de değişiyor.
Ancak ışığı hala parlıyor,
**Yol göstermeye devam ediyor.
Yesarim saygı ve sevgiyle anıyoruz,
Dedelerimizi, ışıklarımızı.
Alevi inancının bekçileri,
**Yolumuzu aydınlatan yıldızlar.
Mehmet Özgür Ersan Abdal Yesari
¹: [Cemevleri-Dedelerin Statüsü ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar](^1^), s. 97-98.
²: [Alevilikte dede](https://www.bing.com/search?q=Alevilikte+dede), Bing arama sonuçları.
³: [ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN MENŞEİ MESELESİ VE ‘DEDELİK KURUMU’NA DAİR YENİ DEĞERLENDİRMELER](^2^), s. 14-15.
⁴: [Rıza YILDIRIM (2018), GELENEKSEL ALEVİLİK](^3^), s. 13-14.
: [ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN MENŞEİ MESELESİ VE ‘DEDELİK KURUMU’NA DAİR YENİ DEĞERLENDİRMELER](^2^), s. 16-17.
: [Rıza YILDIRIM (2018), GELENEKSEL ALEVİLİK](^3^), s. 15-16.
: [Cemevleri-Dedelerin Statüsü ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar](^1^), s. 99-100.
: [ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN MENŞEİ MESELESİ VE ‘DEDELİK KURUMU’NA DAİR YENİ DEĞERLENDİRMELER](^2^), s. 18-19.
Kaynaklar:
(1) Dede Kelime Kökeni, Kelimesinin Anlamı – Etimoloji. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/dede/.
(2) “Dede” Sözcüğünün Kökeni – Etimolojik Açıdan Ak Sözlük. http://aksozluk.org/dede.
(3) Dede ne demek? Dede kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?. https://bing.com/search?q=Dede+kelimesinin+k%c3%b6keni.
(4) dede – Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/dede.
(5) Dede ne demek? Dede kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?. https://www.mynet.com/dede-ne-demek-dede-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100081926.
(6) Güneş-Dil Teorisi – Vikipedi. https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F-Dil_Teorisi.
(7) Güneş Dil Teorisi – Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/gunes-dil-teorisi/.
(8) Sun Language Theory – Wikipedia. https://bing.com/search?q=G%c3%bcne%c5%9f-Dil+teorisi.
(9) Sun Language Theory – Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Sun_Language_Theory.
(10) Güneş-Dil Teorisi – Wikiwand. https://www.wikiwand.com/tr/G%C3%BCne%C5%9F-Dil_Teorisi.
(11) Güneş Dil Teorisinin Gelişim Süreci – Academia.edu. https://www.academia.edu/37182734/G%C3%BCne%C5%9F_Dil_Teorisinin_Geli%C5%9Fim_S%C3%BCreci.
Source: Conversation with Bing, 16.02.2024
(12) Dede ne demek? Dede kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?. https://www.mynet.com/dede-ne-demek-dede-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100081926.
(13) Dede Ne Demek? TDK’ya Göre Dede Sözlük Anlamı Nedir?. https://www.sabah.com.tr/tdk-anlami/dede-ne-demek-dede-tdk-sozluk-anlami.
(14) Dede ne demek? Dede kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?. https://bing.com/search?q=Dede+kelimesinin+kullan%c4%b1m%c4%b1.
(15) DEDE – TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/dede–tarikat.
(16) Dede eş anlamlısı nedir? Deden kelimesinin eş anlamlıları … – Mynet. https://www.mynet.com/dede-es-anlamlisi-nedir-dedenin-es-anlamlisi-kelime-ve-cumle-icinde-ornek-kullanim-170100280958.
(17) Dede (Alevilik) – Vikipedi. https://tr.wikipedia.org/wiki/Dede_%28alevilik%29.
(18) Alevilikte Dedeler ve İlginç Bir Dede Portresi – Turkish Forum. https://www.turkishnews.com/tr/content/2010/01/29/alevilikte-dedeler-ve-ilginc-bir-dede-portresi/.
(19) Alevilikte dede ne yapar? – enpopulersorular.com. https://enpopulersorular.com/library/lecture/read/187602-alevilikte-dede-ne-yapar.
(20) Cemevleri-Dedelerin Statüsü ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/790871.
(21) ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN … – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/490224.
(22) Rıza YILDIRIM (2018), GELENEKSEL ALEVİLİK – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/734613.
(23) undefined. http://dx.doi.org/10.12981/motif.449.
(24) Cemevleri-Dedelerin Statüsü ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/790871.
(25) ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN … – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/490224.
(26) Rıza YILDIRIM (2018), GELENEKSEL ALEVİLİK – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/734613.
(27) ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN … – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/490224.
(28) Rıza YILDIRIM (2018), GELENEKSEL ALEVİLİK – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/734613.
(29) Cemevleri-Dedelerin Statüsü ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/790871.
(30) ALEVİ İNANÇ SİSTEMİNDE ‘DEDELİK KURUMU’NUN … – DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/490224.
İlk yorum yapan siz olun